Samengevat: één jaar onderzoek naar NPO-misstanden
Over Jeroen Pauw, Jan Slagter, Shula Rijxman, Frederieke Leeflang en Fons van Westerloo
Ruim een jaar lang onderzocht Spit de Nederlandse Publieke Omroep. Onze bevindingen scheppen het beeld van een werkklimaat waarin vriendjespolitiek, haantjesgedrag en normoverschrijdend gedrag goed gedijen – een wondere wereld van kennen en gunnen. Hoe zat het ook alweer, en wie is wie? Een samenvatting.
Weer komt er een onderzoek op het Mediapark in Hilversum. Na de commissie-Van Geel en de commissie-Van Rijn kondigt omroep WNL een ‘onafhankelijk’ onderzoek aan nadat 25 (oud-)medewerkers, onder wie presentatrices als Eva Jinek, Roos Moggré en Merel Westrik, in het Algemeen Dagblad spraken over een angstcultuur bij de omroep.
Van Rijn concludeerde in februari al dat het bal is bij WNL, waar Bert Huisjes in zijn eentje de scepter zwaait als directeur-bestuurder en hoofdredacteur. Desalniettemin komt er weer een onderzoek, want mediabestuurders zijn dol op papierschuiven, zo ontdekte Spit in een verhalenreeks over de Nederlandse Publieke Omroep (NPO) die eind 2022 begon met een omschrijving van de nogal losse moraal op het Mediapark.
De NPO is een wonderlijke wereld van elkaar kennen en elkaar gunnen. Presentatoren gaan van omroep naar omroep, net als bestuurders. Hoewel ze (vanwege hun salaris uit publieke middelen) niet meer mogen verdienen dan de premier, zijn er allerlei constructies opgetuigd om die beperking te omzeilen. Tegelijk worden redacteuren uitgeknepen via weer andere constructies met tijdelijke contracten en slechte tarieven.
Shula Rijxman en Frans Klein hadden, aldus de jaarrekeningen, recht op een uitzondering.
Heel veel geld verdwijnt ondertussen in overhead, zo beschreven wij uitvoerig. De koepelorganisatie NPO, die zelf niet één programma maakt, slokt jaarlijks 120 miljoen euro op – 14 procent van de 850 miljoen die OCW ieder jaar uitbetaalt. Jarenlang verdienden oud-bestuursvoorzitter Shula Rijxman en directeur Frans Klein zelf meer dan de wettelijke norm voorschrijft. Ze hadden, aldus de jaarrekeningen, recht op een uitzondering.
Zo’n uitzondering geldt ook voor Fons van Westerloo, de toezichthouder bij WNL. Spit beschreef hoe hij betrokken was bij de oprichting van WNL, vertrok als voorzitter en direct toezichthouder werd. Dat mag niet, maar voor ingewijden als Van Westerloo bleek een uitzondering te bestaan. Daardoor zetelt hij alweer twaalf jaar in de Raad van Toezicht, vier jaar langer dan toegestaan.
Ook nam Spit het familie-imperium van Van Westerloo onder de loep. Remco van Westerloo, de zoon van Fons, is verantwoordelijk voor het totaalpakket dat op de drie zenders van de NPO te zien is. Zijn vrouw is producent van programma’s die op die zenders zijn te zien, zoals Project Dans, De Nieuwe Vermeer en Rembrandt Gezocht. Het laatste programma werd door Remco van Westerloo zelf bedacht.
Persoonlijke en zakelijke relaties lopen in Hilversum nogal eens door elkaar, bleek ook tijdens ons onderzoek naar omroep MAX. Jan Slagter wist van deze omroep een zeldzaam succes te maken binnen het publieke bestel; MAX heeft 430 duizend leden en dat aantal blijft groeien. Maar Slagter is alleenheerser, net als bij WNL, met een raad van toezicht vol bekenden en een ledenraad, het hoogste orgaan binnen een omroep – die hij zelf selecteert.
Zo’n 200 miljoen per jaar verdwijnt uit het zicht van de belastingbetaler.
Dat we-regelen-het-onder-elkaar-cultuurtje zit diep in het publieke bestel, constateerden we. Oud-minister Sander Dekker (VVD) introduceerde in 2016 een onafhankelijke benoemingscommissie, die toezichthouders bij de NPO moest aanstellen. In die commissie zetelde Zuidas-advocate Frederieke Leeflang, en in 2018 werd VVD-prominent Tjibbe Joustra als voorzitter van de Raad van Toezicht benoemd. De twee kenden elkaar vermoedelijk al uit het Bestuurscollege van de Koninklijke Bibliotheek en de VVD, waar Leeflang al een tijdje actief was. Vijf jaar later waren het Joustra en zijn Raad van Toezicht die Leeflang kroonden tot bestuursvoorzitter bij diezelfde NPO.
Intussen is het publieke bestel beland in de houdgreep van enkele grote producenten. Deze bedrijven, bijna allemaal in handen van buitenlandse mediamultinationals, hebben de meest begeerde presentatoren aan zich weten te binden, en mogen daarom tegen hoge kosten gezichtsbepalende programma’s voor de NPO produceren, zoals de talkshow Op1. De NPO moet wettelijk een kwart van het totale programmabudget besteden bij producenten. Zo’n 200 miljoen per jaar verdwijnt daarmee uit het zicht van de belastingbetaler.
Pogingen tot meer transparantie worden dankzij een succesvolle lobby keer op keer getraineerd, blijkt uit een Woo-verzoek dat Spit heeft gedaan. Elke keer zwicht de NPO voor dreigementen. De willekeur en gelegenheidsargumenten van de NPO maken de omroepen en vooral de makers van programma’s horendol. Van die aanhoudende onzekerheid profiteren de haantjes in de besturen – en wordt men op de werkvloer bang.
Alle artikelen die Spit wijdde aan dit NPO-onderzoek lees je hier terug op onze website.
De lopende graafwerkzaamheden:
Nieuws over één van onze ‘Wonen Daar Mensen Dan’-verhalen. Minister De Jonge (Wonen) gaat inventariseren of meer vakantieparken kunnen worden getransformeerd tot permanente woonwijken. Het is nu verboden om op een recreatiepark te wonen. Toch wonen er naar schatting zo’n honderdduizend mensen min of meer permanent in een vakantiehuisje. Gemeenten mogen zelf kiezen of ze dat verbod handhaven of dat ze de situatie legaliseren. Dat leidt tot willekeur en disproportioneel optreden, bleek uit onderzoek van Spit. Van een hoogbejaard echtpaar dat ondanks hun zwakke gezondheid hun woning moest verlaten, tot boa’s die in de bosjes liggen om te controleren op permanente bewoning. Dat schrijnende verhaal lees je hier terug.
Heb je tips voor ons, die van pas zouden kunnen komen bij één van onze onderzoeken? Mail die naar info@onderzoekscollectiefspit.nl.
Help ons de macht te controleren en doneer!
Onderzoeksjournalistiek is tijdrovend en kostbaar. Jouw donatie helpt ons de volgende keer nog dieper te graven!