Wie meedoet aan een participatietraject, verliest vertrouwen in de overheid
Spit onderzocht de participatie-industrie
Spit reisde de afgelopen tweeënhalf jaar door Nederland om te onderzoeken hoe het gaat met de inspraak van burgers bij grote bouwprojecten. Dat was namelijk één van de beloften van de Omgevingswet, die op 1 januari 2024 is ingevoerd. Het aantal regels rond bouwprojecten zou versimpeld worden, én omwonenden zouden via burgerparticpatie beter betrokken worden bij wat er allemaal in hun omgeving gebouwd wordt.
Afgelopen week verscheen de nieuwe editie van Vrij Nederland, deze maand in het teken van ‘burgers aan de macht’. Spit leverde daaraan een forse bijdrage. In een essay gaan we dieper in op de falende burgerparticpatie.
Er zaten zowel pragmatische als meer filosofische ideeën achter die nadruk op burgerparticipatie. Praktisch: meer inspraak voor burgers zou bezwaren wegnemen, en zo leiden tot minder NIMBY-gedrag (Not in My Backyard), minder juridische procedures, minder vertraging in bouwprojecten en minder gedoe voor ontwikkelaars en overheden.
Wie wat dieper in de wetsgeschiedenis duikt, ziet dat de eerste ideeën over de Omgevingswet ook beïnvloed zijn door het denken uit jaren tachtig en negentig van de vorige eeuw. Het vertrouwen in een almachtige overheid was tot nul gereduceerd, de markt moest alles oplossen. Tegenover het ene centrale plan, staan in een marktgestuurde samenleving ontelbare ideeën, kennis en creativiteit van individuen. Samen vormen ze de wisdom of the crowd en maken ze de samenleving efficiënter, creatiever en klaar voor de toekomst.
Burgerinspraak werd ‘afvinkoperatie’
Daar kwam weinig van terecht, constateert Hein Pieper, destijds CDA-politicus en een van de grondleggers van de Omgevingswet. Hij wijt dat aan het neoliberale klimaat: ‘Er is een ambtelijke commissie opgesteld, geleid door liberale ministers, die vooral het bedrijfsleven in de kaart heeft gespeeld, en weinig, of misschien helemaal niet, naar buiten is gegaan om te luisteren naar wat er speelt in de maatschappij.’
En die burgerinspraak? Die verwerd in veel gevallen tot een ‘afvinkoperatie’ - check, hebben we ook aan voldaan. De inbox van Spit stroomde vol met tips van mensen die zich niet gehoord voelden in de participatietrajecten waar ze aan deelnamen. Lees bijvoorbeeld dit verhaal terug over de Tilburgers die een distributiecentrum in hun achtertuin kregen (en een lokaal politicus die nonchalant opmerkte: ‘Wonen daar mensen dan?’). Of hoe Rotterdam zijn skatecultuur om zeep hielp met een participatietraject rond de verbouwing van de belangrijkste urban hotspot in de stad, zonder daar ook maar één skater voor uit te nodigen.
Participatie-industrie
Ondertussen is er een hele industrie ontstaan van bedrijfjes die participatietrajecten organiseren en begeleiden. We mochten onlangs een bijeenkomst bijwonen met een aantal participatie-experts, en ook daar klinken zorgen. Voor wie doen we dit eigenlijk, vragen ze zich af. De zaaltjes zijn vaak gevuld met hetzelfde slag hoogopgeleide, oudere witte mannen. En ook deze adviseurs bevestigen het beeld dat ze vaak worden ingehuurd door gemeenten en ontwikkelaars omdat participatie nu eenmaal wettelijk verplicht is: afvinken dus.
Na zeker twintig casussen te hebben onderzocht, zette Spit afgelopen voorjaar een enquête uit onder burgergroepen. Hoe hebben zij hun deelname aan participatie-trajecten ervaren? Op de vragenlijst reageerden vijftig burgers die betrokken waren bij onder meer de bouw van windmolens, de sloop van hun flat of de verbouwing van een marktplein. De meest schokkende conclusie is dat vrijwel al deze mensen aangeven nu minder vertrouwen te hebben in de overheid. En dat terwijl burgerparticipatie juist bedoeld was om het vertrouwen van omwonenden te winnen, en te voorkomen dat ze massaal gaan procederen en bouwprojecten jarenlange vertraging oplopen.
Wat gaat er dan niet goed? De meest gehoorde klachten over burgerparticipatie zijn:
Mensen hebben het gevoel dat besluiten al vastliggen, en dat ze alleen voor de vorm meedoen: schijnparticipatie
Ongelijke machtsverhoudingen: projectontwikkelaars en overheden trekken vaak samen op. Bewoners beschikken over veel minder informatie, tijd, middelen en juridische kennis.
Transparantie ontbreekt: Belangrijke informatie wordt achtergehouden of is onvolledig. Onvoldoende terugkoppeling op inbreng, en vragen blijven structureel onbeantwoord.
Een samenvatting van het rapport is hieronder te downloaden
Special over burgers in Vrij Nederland
In de nieuwe editie van Vrij Nederland schreven we daarnaast een reportage over de teloorgang van broedplaatsen, een portret van het Friese dorp Reduzum, waar burgerzelfbestuur jarenlang uitstekend functioneerde, en ook maakten we een aantal portretten van de mensen die we in onze serie spraken. Op naar de kiosk dus voor de nieuwe VN. Later zullen we die stukken ook hier delen, en op onze website.
Spit in de podcast
Hoe werken de freelance onderzoeksjournalisten van Spit samen in een coöperatie? Spitters Hester den Boer en Bram Logger vertelden erover tijdens een door het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten verzorgd inspiratietraject voor freelancers. De podcast daarover is hier terug te luisteren.
Tot zover deze update van Spit. Deel deze nieuwsbrief vooral met iedereen die hem interessant zou kunnen vinden. Spit is een coöperatie van freelance onderzoeksjournalisten. Wil je ons steunen? Word dan onderdeel van onze groeiende achterban van donateurs!